قرآن سمبلیک است یا حقیقت؟

قرآن «حقیقت» است نه «سمبلیک»؛
چرا که براساس دیدگاه ما، قرآن وحى تشریعى است و این وحى، ارتباط خاصى است که خداوند براى پیام‏رسانى به انبیا و هدایت بشر به وسیله آنان، برقرار نموده است .
این وحى که گفتار کلامى و فعل زبانى خداوند است، براى رفع نیازهاى فردى و اجتماعى بشر نازل گشته است. براساس آیات قرآنى - که بهترین بیانگر این وحى مى‏باشند - وحى زبانى که در قالب قرآن در دسترس ما است، سخن، فکر و نبوغ حضرت محمد(ص) نیست. این وحى، پیام انسان نیست و منشأش صرف یک مکاشفه عرفانى، همانند عارفان نیست. وحى تشریعى اکتسابى نیست و تکرارناپذیر است. آن را نمى‏توان کتمان کرد و تنها به قدرت غیبى حق مستند است.
رسول اکرم(ص)، وحى را با ابزار حسى و یا تفکّر عقلانى دریافت نکرد؛ بلکه روح مبارک آن حضرت، محل القاى سخن سنگین الهى بود. نگا: تحلیل وحى، صص 98 - 73؛ تفسیر نمونه، ج 13، ص 173 به بعد.
براساس دلایل متقن، معتقدیم که مفاد و محتواى قرآن از سوى خداوند است. علاوه بر آن تک تک الفاظ نیز از سوى خداوند است و ترکیبات این الفاظ - که در قالب آیات آمده‏اند - نیز از سوى خداوند است. مجموعه این آیات - که به صورت سوره‏ها تجلى کرده است - هم از ناحیه خداوند مى‏باشد. حتى چینش و ترتیب سوره‏ها در کنار یکدیگر و تشکیل قرآن موجود نیز، از ناحیه خداوند است. در این باب نگا: مبانى کلامى اجتهاد در برداشت از قرآن کریم، صص 32 - 84. این آیات با چنین خصایصى، حکایت‏گر حقایق گوناگونى است که معرفت انسان را افزایش مى‏دهد ودر یک کلام وحى تشریعى، معرفت‏زا است. از آن‏جا که به اعتقاد ما پیامبران معصوم‏اند، در تلقى وحى و حفظ و ابلاغ آن به مردم، از عصمت کامل برخوردارند. ازاین‏رو، وحى با تمام قامت و به صورت عریان و آن گونه که هست، به تلقى و شعور و فهم انبیاى بزرگ، درآمده و آنچه به چنگ صاحبان وحى مى‏افتد، سخن ناب خداوند است. بنابراین فهم دینى پیامبران، هرگز به آثار بشرى و کاستى‏ها و نقایص انسانى، آلوده نمى‏شود. اما کسانى که وحى را براساس قرائت خاصى - که ریشه در دیدگاه فلاسفه غرب دارد - تشریح و تفسیر مى‏کنند، مدعى‏اند که قرآن «سمبلیک» است و حالت نماداندیشى(Symbolic) دارد. این قرائت، وحى را از سنخ دانش، معرفت و گزاره نمى‏داند که به پیامبران القا مى‏شود؛ بلکه نوعى انکشاف خویشتن خداوند مى‏داند. براساس این قرائت، خداوند گزاره وحى نمى‏کند؛ بلکه خودش را وحى مى‏کند. وحى در وقایع اصیل و تاریخى،براى انسان رخ داده و نوعى دخالت خداوند بوده است. این وقایع نمودار تجربه انسان از خداوند، در لحظات مهم تاریخ است و درعین حال عمل خداوند در انکشاف خویش براى انسان و برداشتن قدم اول را از سوى او باز مى‏نماید. براساس این دیدگاه، خداوند بر آن نبود که یک کتاب معصوم از خطا - که بیانگر حقایق است - بفرستد؛ بلکه او مى‏خواست وقایعى را در حیات افراد و جوامع به منصه ظهور درآورد. اینان مى‏گویند: انسان در مواجهه با مسیح، فقط یک مشت اطلاعات به دست نمى‏آورد؛ بلکه مهر، اهتدا و آشتى را از او مى‏پذیرد. در این باب نگا: ایان باربور، علم و دین، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهى، مرکز نشر دانشگاهى، تهران: 1362 ش ، صص 269 - 270. این بینش نتایج و لوازمى دارد. یکى از این پیامدها آن است که براى آشنایى با دیگر لوازم نگا: محمدتقى فعالى، درآمدى بر معرفت‏شناسى دینى و معاصر، معاونت امور اساتید و معارف اسلامى قم: چاپ اول، 1377، صص 361 - 358. دیدگاه غیرزبانى وحى، بر آن است که چون وحى نوعى «تجربه درونى» انسان است و تجربه همیشه با «تعبیر» همراه است؛ هیچ وحى تعبیر ناشده‏اى وجود ندارد علم و دین، صص 269، 245، 214.؛ یعنى، وحى تجربه عریان نیست. حتى وقایع خطیر تاریخى گذشته، نمى‏تواند از تعبیر انسانى گذشته و حال، تفکیک شود. در این جا نیز سهم داننده و فاعل شناسایى را نمى‏توان نادیده انگاشت. ازاین‏رو پیروان این دیدگاه، معتقدند که پیامبران، همانند قطعه اسفنج نیستند که صرفاً حامل و ناقل آب است، بدون این که در آن تأثیرى بگذارد؛ بلکه پیامبران تجربیاتى را که به الهام دریافت مى‏کنند، با لغات استعارى و رمزى، بیان مى‏کنند. جمعى از نویسندگان، معجم اللاهوت الکتابى، بیروت، بى‏نا، 1982 م، مقدمه ص 15. بر این اساس اینان معتقدند که بعضى جنبه‏هاى «تجربه دینى»، به نحو نمادین و به مدد تخیّل آفرینش‏گر انسان، تعبیر و تفسیر مى‏شود؛ مثلاً داستان‏هاى دینى - که در تورات و انجیل آمده - داستان‏هایى است که با قرار دادن وضع بشرى در یک زمینه کیهانى و یگانگى بخشیدن به انسان و کیهان و هر آنچه مقدس است، اهتدا و هدایت به بار مى‏آورد. مضمون مشترک آنها سرآغاز ازلى، زندگى و مرگ انسان، طبیعت، اهداف و سرنوشت‏هاى افراد و اقوام است. علم و دین، صص 255 - 254. اما با رد تحویل وحى به تجربه دینى (Religious Experience)، دیگر مشخص مى‏شود که قرآن «حقیقت» است، نه سمبلیک. ما تجربه دینى در تحلیل وحى را نمى‏پذیریم؛ زیرا اگر واقعیت و حقیقت وحى - آن گاه که از سوى پیامبر(ص) به تعبیر درمى‏آید - دستخوش تحوّل و تغییر شود و از محدودیت‏هاى انسانى تأثیر پذیرد، لغو و بیهودگى فرستادن پیامبران لازم مى‏آید و با ادله عقلى عصمت در مقام ابلاغ وحى منافات دارد؛ زیرا اگر راه سعادت و هدایت آدمیان - راهى که بدون آن، رسیدن به هدف زندگى محال است - خود دستخوش دگرگونى قرار گیرد و بازتابى از محیط اجتماعى و فرهنگى پیامبر(ص) باشد؛ چه فایده‏اى بر آن مترتب خواهد بود؟ در این صورت و با سمبلیک دانستن آیات قرآن، غرض خداوند حکیم از آفرینش آدمیان - با توجه به ناکافى بودن حس و عقل براى هدایت انسان به سوى مقصد نهایى - چگونه تأمین خواهدشد؟ از سوى دیگر، وقتى ما با پدیده‏هایى روبه رو هستیم که نمى‏توان صحنه تلقى و دریافت آن را در معرض نمایش و مشاهده دیگران قرار داد - به عبارت دیگر کاملاً شخصى است - و از طرفى پدیده‏اى فرا عقلى و خارج از تحلیل‏هاى عقلانى است و به تعبیر خود آنها «سخنى به کلى دیگر» مى‏باشد؛ به حکم عقل، بهترین و شاید تنهاترین راه شناخت و آشنایى با آن، پرسش از نزدیک‏ترین «من وابسته» به آن است. وقتى ویژگى‏هاى وحى را از خود دریافت کنندگان آن، جویا مى‏شویم؛ آنان در پاسخ، نقش خود را در واسطه بودن منحصر مى‏کنند و هم معانى و هم الفاظ را از ناحیه خداوند مى‏دانند. نکته مهم دیگر آن است که باید دید، چه علل و انگیزه‏اى موجب شد که برخى، تحلیل «تجربه دینى» را از وحى ارائه کنند؟ آیا این علّت‏ها موجب مى‏شود که ما قرآن را نیز «تجربه دینى» بدانیم یا خیر؟ یکى از عوامل مهم تحقیقات انتقادى جدید کتاب‏هاى مقدس (تورات و انجیل)، پیدایى اختلافات و تناقضات فراوان و توجیه‏ناپذیر و مسائل دور از حقیقت در آنها بود؛ حال آن که چنین مسأله‏اى در قرآن و آیات آن وجود ندارد. از سوى دیگر، گسترش و تعمیم تجربه‏گرایى جدید در غرب - که تلاش مى‏کند تمام پدیده‏هاى مادى و غیرمادى جهان هستى را با یک معیار مشخص ارزیابى کند - موجب گشت که برخى از غربیان، این مسأله را در باب «وحى» نیز وارد سازند و معتقد شوند که همان طور که هیچ خط و مرز قاطعى، میان تجربه و تعبیر نمى‏توان کشید و داده‏هاى علمى از کانال تعبیر انسان مى‏گذرند؛ در دین نیز تجربه تعبیرناشده‏اى وجود ندارد. نگا: همان، صص 120 - 131، 156 - 198، 212، 214، 245، 269 و.... اما حقیقت آن است که «وحى» هرگز در مدار و افق دانش‏هاى عمومى بشرى نبوده است و قوانین آنها را نمى‏پذیرد. مضافاً بر آن که این مطلب؛ یعنى، «تجربى بودن» هرگز معیار معنادارى در گزاره معرفتى نیست و ازاین‏رو این گزاره که باید وحى تجربى باشد تا آموزه‏اى معرفتى تلقى گردد؛ خودش را تکذیب مى‏کند؛ چرا که هیچ راه تجربى براى اثبات یا ابطال آن وجود ندارد. با توجّه به آن که مبناى تجربى بودن وحى، سست‏گشت دیگر نمى‏توان تحلیل سمبلیک را - که بر آن بنانهاده شده بود - مطرح ساخت. براى آن که اطلاعات شما در این باب بیشتر شود، توجّه به این پرسش و پاسخ آن مغتنم است: آیا خداوند متعال در قرآن، در بیان مقاصد خویش همان شیوه عمومى عقلا در «مفاهمه» را به کار برده است و یا با رمز و مانند آن سخن گفته است؟ در این میان دو دیدگاه کلى وجود دارد: یکم. مفاهیم قرآنى، آمیخته‏اى از شیوه‏هاى گوناگون و ترکیبى از زبان‏هاى مختلف است؛ یعنى، قرآن در مواردى از زبان «عرف» استفاده کرده است و در مواردى از زبان «ادبى و کنایى و مجاز» سود جسته است و در پاره‏اى از مفاهیم از زبان «رمز». نگا: مبانى کلامى اجتهاد در برداشت از قرآن کریم، ص 298 و 299. دوم. نظریه دیگر آن است که قرآن، داراى یک زبان است؛ ولى این یک زبان در نگاه برخى همان زبان عرف عقلا است سیدابوالقاسم خویى، البیان، انتشارات کعبه، بى‏تا، ص 263. و در نگاه برخى دیگر یک زبان ویژه و عرف مخصوص به خود است. المیزان، ج 1، ص 9 و ج 3، ص 78. به نظر مى‏رسد که به دلایل عقلى و نقلى، قرآن کریم در مجموع زبان خاص خود را دارد و نمى‏توان آن را با زبان رایج در یک واحد بشرى، مقایسه کرد. نمى‏توان زبان قرآن را صرفاً زبانى معمولى و عرفى یا زبانى ویژه - همانند زبان فیلسوفان یا عارفان - دانست. قرآن براى بیان احکام فرعى و پیام‏هاى مربوط به تکلیف و عمل بندگان و روایت رویدادهاى تاریخى، «زبان عرفى» را به کار گرفته‏است و در معارف بلند عقلى و حقایق والاى فلسفى و عرفانى، گاهى از «تمثیل و استعاره» سود جسته‏است. در پاره‏اى موارد نیز تعابیرى دارد که محتمل است «رمزى» میان خداوند و فرستاده او باشد. اما دلیل عقلى این مسأله، آن است که «دین» موهبتى الهى است که خداوند از طریق رسولانش، در اختیار بشر قرار مى‏دهد تا او بتواند راه نجات را بیابد و هدایت گردد. پس خداوند، با زبانى سخن مى‏گوید که گسترده‏ترین مخاطبان را در برگرفته و موجبات هدایت عموم مردم فراهم آید. اگر سخن خداوند، به گونه‏اى باشد که عموم مردم توان فهم آن را نداشته باشند؛ هدایت همگانى مردم - که هدف از فرستادن رسولان و انزال کتاب‏ها است - حاصل نخواهد شد. ازاین‏رو حکمت حدوث دین، اقتضا مى‏کند «زبان هدایت»، زبانى فراگیر، آشکار و قابل فهم براى عموم بوده و بیانگر حقایقى باشد که براساس آنها، آدمى بتواند راه حقیقت و هدایت را بیابد .اگر زبان قرآن، «سمبلیک» باشد، آیا مى‏توان از چنین زبانى، حقایقى را فهمید که راه‏گشاى آدمى به سوى رستگارى باشد؟ اما در عین حال در برخى موارد - از آن‏جا که مطلب بسیار پیچیده است - بیان صریح براى عرف قابل فهم نیست. در این گونه موارد، عقل حکم مى‏کند که در این موارد، از شیوه محاوره عرفى، عدول و به تمثیل و استعاره تمسّک کنیم. عقل این شیوه را در راستاى همان هدف کلى؛ یعنى، هدایت عمومى و گستره مخاطبان مى‏داند. ازاین‏رو آیاتى که در آن بعضى از خصوصیات مادى و جسمانى به خداوند نسبت داده شده است (مثل فتح، آیه 10؛ فجر، آیه 22 و...) از این قبیل هستند. همچنین در برخى مواضع، خداوند علاوه بر پیام‏هاى دینى، عمومى و همگانى، براى خواص بندگان خود نیز پیام ویژه‏اى دارد. در این جا نیز عقل حکم مى‏کند که «مفاهیم» به صورتى مطرح شوند که فقط براى مخاطبان خاص خود قابل فهم باشند. این یکى از احتمالاتى است که درباره «حروف مقطعه» در آغاز برخى سوره‏ها، مطرح شده است. اما بیشتر آیات قرآن، براساس زبان تفاهم و تخاطب عرف عقلا است؛ چنان که بنا بر دلایل نقلى و از جمله آیات قرآن، این مطلب روشن مى‏شود. به عنوان مثال خداوند فرموده است که همه فرستادگانش، به زبان قوم و امت خویش مبعوث شده‏اند: «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه»؛ ابراهیم(14)، آیه 4. مفاد این آیه آن است که لسان وحیانى پیامبران، چیزى جدا و ناشناخته براى مردم آن دیار و مخاطبان ایشان نبوده است؛ چنان که بارها خاطرنشان شده است که قرآن، به زبان مردم و براى فهم ایشان است(آل عمران، آیه 138؛ ابراهیم، آیه 52). بنابراین کلام وحیانى و فعل گفتارى خداوند؛ یعنى، قرآن، «معنادار» و حکایت‏گر حقایق است و براساس همان معنادارى است که شریعت، هدایت و کمال‏آفرینى انسان شکل مى‏گیرد. بر این اساس «زبان وحى الهى» قابل شناسایى است؛ چرا که بیشتر آیات آن، همان زبان تفاهم و تخاطب عرف عقلا است و بعضى مبتنى بر تمثیل و پاره‏اى اندک به زبان رمز است که به دلیل اقتضاى آن عقل، آن را امرى روا و مجاز مى‏داند.